Tomaszów Mazowiecki - Pierwsza osada, na terenie dzisiejszego miasta, powstała już w końcu XVIII wieku (1789). Właściciel dóbr ujezdzkich, podskarbi koronny Tomasz Ostrowski, po odkryciu na ich terenie żelaznych rud syderytowych, wybudował piec do wytapiania surówki. Złoża rud odkryto w roku 1783 podczas melioracji łąk w okolicach wsi Niebrów. W ich bezpośrednim sąsiedztwie powstała na rzeką Wolbórką osada kuźnicza. Zamieszkali ją sprowadzeni z Miedzianej Góry górnicy i robotnicy. Osada składała się z 8 domów i liczyła 49 mieszkańców. Początkowo nazywana była Kuźnicami Tomaszowskimi a od XIX wieku Tomaszowem. Pierwszy wybudowany przez T. Ostrowskiego piec do wytopu "surówki" znajdował się nad rzeką Wolborką w miejscu, gdzie obecnie znajduje się posesja przy ulicy Św. Antoniego 1/3. Kopalnie rudy znajdowały się: na tzw. Starej Górze, pomiędzy dzisiejszymi ulicami Gen. J. Hallera oraz Rudą, na Górze Brzustowskiej, obok wapienników, we wsi Kulzowa oraz w okolicy dzisiejszej ulicy Orzeszkowej. Odkryte pokłady rudy okazały się złej jakości i mało obfite. Osada podupadła. Dalszy jej rozwój nastąpił po przejęciu w 1805 r. dóbr Ujazd przez Antoniego, najstarszego syna Tomasza Ostrowskiego, jednego z pionierów przemysłu kapitalistycznego na ziemiach polskich. W 1818 roku na miejscu starej osady Antoni Ostrowski założył nową, tym razem przemysłowo - handlową. Głównym zajęciem osiedlającej się tam ludności miało być tkactwo i handel. Pierwsi osadnicy przybyli do Tomaszowa na przełomie 1822 i 1823 roku. Osiedlali się na lewym brzegu Wolbórki, na działkach oddawanych im na dzierżawę wieczystą. Kolejne dzielnice przyszłego miasta powstały na prawym brzegu Wolbórki.Wszystkie dzielnice łączyły się ze sobą poprzez główne ulice: Kaliską, Św. Antoniego, Warszawską, stanowiące równocześnie przelotowe arterie komunikacyjne. Obszar osady, przed uzyskaniem praw miejskich wynosił 183,3 ha (338 mórg 45 prętów).W roku 1824 dla zapewnienia osadzie komunikacji przeniesiono z Lubochni do Tomaszowa pocztę i ulokowano ją w zabudowaniach pałacowych. Tomaszów otrzymał prawa osady fabryczno - handlowej. Od 1828 roku Antonii Ostrowski rozpoczął starania o nadanie osadzie praw miejskich. 6 sierpnia 1830 roku, postanowieniem Rady Administracyjnej Królestwa Polskiego Tomaszów uzyskał prawa miejskie, przysługujące miastom prywatnym. Akt erekcyjny zatwierdził m.in. nazwę miasta Tomaszów Mazowiecki, określił jego granice, zapewnił dochody kasie miejskiej. W granicach miasta znalazły się: dawna osada Precz Bieda, dzielnica położona po lewej stronie rzeki Wolbórki, dwie dzielnice prawobrzeżne, tereny browaru i gorzelni. Łącznie obszar miasta w roku 1830 zajmował 277,7 ha. Zgodnie z przywilejami miast prywatnych nie wytyczono rewiru żydowskiego. Osiedlanie żydów uzależnione było od uzyskania pozwolenia dziedzica. Regulacja miasta miała zostać przeprowadzona przez mierniczego Grohmana. Z uwagi na wybuch powstania listopadowego i jego udział w nim Antoniego Ostrowskiego nie została ona nigdy w pełni przeprowadzona. Dobra Ostrowskich zostały skonfiskowane i przeszły na własność Skarbu Państwa. Antoni hr. Ostrowski, za udział w powstaniu oraz poparcie wniosku sejmowego dotyczącego detronizacji cesarza Rosji z tronu polskiego został skazany zaocznie na śmierć. Represje popowstaniowe dotknęły również rozwijający się prężnie w Tomaszowie przemysł. Nastąpił zastój, bezrobocie spowodowane cofnięciem przez Rosjan ceł protekcyjnych na eksport. Od 1844 roku Tomaszów stał się miastem rządowym. Wyłączony został z dóbr Ujazd. Nadano mu przywileje miast fabrycznych, podobnie jak Zgierz i Łódź. Spowodowało to również konieczność wytyczenia getta żydowskiego dla 150 rodzin. W 1826 A. Ostrowski przeniósł ze wsi Tobiasze do Tomaszowa parafię katolicką razem z kościółkiem Św. Wacława, który został umieszczony przy ulicy Wieczność (dzisiejsza Słowackiego), na terenie pierwszego katolickiego cmentarza. W tym miejscu nasuwa się pewna refleksja. Ten sam drewniany zabytkowy kościół został rozebrany pod koniec XX wieku. Miał zostać przeniesiony do Twardej. Nikt, nigdy nie zdołał go odbudować. Dzisiaj praktycznie już nic z niego nie pozostało. To co udało się przeprowadzić hr. Ostrowskiemu, nie udało się zrobić ponad 150 lat później. W roku 1822 do Tomaszowa przeniesiono szkołę elementarną w Tobiaszach. Szkoła nie miała stałej siedziby. Osada rozwijała się w bardzo szybkim tempie. W 1830 roku liczyła już 3250 osób. Powtórne ożywienie gospodarcze nastąpiło po roku 1857, czyli po cofnięciu przez Rosjan restrykcji eksportowych. W latach 1862 - 1864 wybudowano w mieście kościół pod wezwaniem Św. Antoniego. Miasto od 1877 posiadało również mały (40 łóżek) szpital miejski. W roku 1908 pojawiły się pierwsze, gazowe latarnie uliczne. W latach 1897 - 1902 wzniesiono gotycki kościół ewangelicki pod wezwaniem Zbawiciela. Istotnym dla gospodarczego rozwoju miasta było otwarcie w 1884 r. połączenia kolejowego Tomaszów - Koluszki. Zaczął rozwijać się tzw. wielki przemysł. Tomaszów stał się jednym z ważniejszych ośrodków przemysłu włókienniczego w okręgu łódzkim. W 1885 r. w mieście działało 20 dużych fabryk oraz 100 małych zakładów sukienniczych, w tym 20. Powstały fabryki Bernsteina, Hintzego, Kronenberga, Rollanda (fabryka dywanów). W 1910 r. powstała Tomaszowska Fabryka Sztucznego Jedwabiu (TFSJ) - jedna z pierwszych w Europie fabryk produkujących włókna sztuczne. Podczas wydarzeń rewolucji z 1905 r. strajkujący robotnicy tomaszowscy wysunęli oprócz żądań ekonomicznych także postulaty polityczne. Żądano przyznania ziemiom polskim autonomii, a także wprowadzenia książeczek obrachunkowych w języku polskim. Robotnicy poparli również strajk szkolny i wspólnie z uczniami domagali się wprowadzenia do szkół języka polskiego jako języka wykładowego. Walka o polską szkołę przyniosła sukces. Pod koniec 1905 r. wprowadzono język polski w dwóch tomaszowskich szkołach - Szkole Handlowej oraz 4 - klasowej pensji Emilii Kuroszówny. Tuż przed I Wojną Światową władze miasta wystąpiły z projektem przyłączenia do niego niektórych otaczających go przedmieść. Zamierzenia te zahamował wybuch wojny. Zrealizowane zostały dopiero w roku 1915 przez niemieckie władze okupacyjne. Na mocy zarządzenia prezydenta łódzkiej policji niemieckiej zmieniającego granice miasta włączono w obręb miasta wsie i przedmieścia: Nieborów, Starzyce, Tomaszówek, Wilanów, Gustek, Michałówek, Nowy Port, Bocian, osadę Rolandówka. Tereny miasta zwiększyły się w ten sposób 4 - krotnie (1895 ha). W czasie I Wojny Światowej miasto znalazło w rękach Niemców. Okupant demontował urządzenia fabryk.W mieście zapanowało bezrobocie i głód. Tomaszów odzyskał wolność 12 listopada 1918. Tego dnia tomaszowscy żołnierze Polskiej Organizacji Wojskowej wspomagani przez harcerzy i milicję robotniczą rozbroili niemiecki garnizon stacjonujący w mieście. Akcją rozbrajania Niemców kierowała miejscowa Rada Delegatów Robotniczych (RDR) złożona z członków Polskiej Partii Socjalistycznej - Frakcji Rewolucyjnej. RDR pełniła władzę w mieście do dnia 9 grudnia 1918 r. Zmiany terytorialne dokonane przez niemieckie władze okupacyjne zostały zatwierdzone w 1919 roku przez władze polskie. Po 1925 r. zaczęto zabudowywać i zagospodarowywać przyłączone w 1915 r. do miasta tereny. Napływ ludności, głównie pochodzenia wiejskiego spowodował, że wśród mieszkańców Tomaszowa Mazowieckiego bezwzględną przewagę uzyskała ludność narodowości polskiej. Mniejszości narodowe - żydowska i niemiecka ciągle stanowiły poważny odsetek mieszkańców. W 1926 mieszkańcy osady Kaczka złożyli zbiorowe podanie do władz miasta o przyłączenie do granic miejskich. Osada zamieszkiwana była głównie przez robotników Tomaszowskiej Fabryki Sztucznego Jedwabiu (późniejszy WISTOM). Do dnia wybuchu II Wojny światowej jednak dzielnica nie została do miasta przyłączona. Od roku 1921 rozpoczęto wymianę ulicznego oświetlenia z gazowego na elektryczne. W okresie międzywojennym przybyło w mieście wiele budowli o charakterze publicznym. Najokazalszą był ratusz, zbudowany według projektu A. Ranickiego. W okresie tym miasto stanowiło ośrodek przemysłu włókienniczego i chemicznego. Władze miejskie podejmowały aktywne działania w dziedzinie oświaty. Wybudowano trzy szkoły powszechne. W 1938 r. funkcjonowało w mieście 10 szkół powszechnych, w których uczyło się prawie 7000 uczniów. Istniały również szkoły zawodowe i średnie. Część szkół było prywatnych. Najważniejszymi, reprezentującymi wysoki poziom nauczania były: Gimnazjum i Liceum Humanistyczne Stowarzyszenia Szkolnego. W 1927 r. z inicjatywy osób zrzeszonych w tomaszowskim oddziale Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego powstało Muzeum Regionalne, w 1928 r. otwarto Bibliotekę Miejską. W czasie II Wojny światowej Tomaszów Mazowiecki, zajęty przez Niemców 7 września 1939 r., znalazł się na terenach utworzonego w październiku 1939 r. Generalnego Gubernatorstwa. Władze niemieckie w listopadzie tegoż roku powołały powiat tomaszowski utworzony z byłych powiatów rawskiego i opoczyńskiego oraz sześciu gmin powiatu brzezińskiego. Powiat wchodził w skład dystryktu radomskiego. Podczas wojny zginęło 5737 tomaszowian, a 17622 wywieziono na roboty przymusowe. Prawie całkowicie wymordowana została ludność żydowska. Oblicza się, że w latach 1939 - 1942 zginęło 11,5 tysiąca Żydów mieszkających w Tomaszowie i powiecie tomaszowskim. W okolicach Tomaszowa walki prowadził 25 pułk piechoty AK. Warto o tym wspomnieć, ponieważ w jego szeregach walczyło wielu tomaszowian. Tym bardziej, że komunistyczna, reżimowa propaganda starała się wszelkimi możliwymi sposobami zmarginalizować znaczenie Armii Krajowej w walce z hitlerowskim okupantem. W latach powojennych nastąpił dalszy rozwój terytorialny miasta. W granice administracyjne Tomaszowa Mazowieckiego włączono kolejne wsie: Kaczkę, Utratę, Białobrzegi, Ludwików, Nagórzyce. Ludność miasta wzrosła do 70 tysięcy mieszkańców.
